Balkan – mjesto crkvi samo 300 godina mlađih od same hrišćanske religije

Zaboravljene više od hiljadu godina, njihove bogate historije čekale su da budu ponovno otkrivene.

Iako se treći svijet danas koristi kao pogrdni izraz, fraza je zapravo stvorena kako bi opisala nacije svijeta koje su odbile slijediti naraciju o hladnom ratu, odbijajući da budu zavisne i podređene države, ili Sovjetskom Savezu na Istoku, ili Sjedinjenim Državama na zapadu. Ove nacije odlikovala je stoička odlučnost stečena dugogodišnjom ustrajnosti i spremnošću da se suoče s ogromnim izazovima i silama, čak iako je to značilo da se sami bez pomoći drugih suoče s istim. Države trećeg svijeta bile su veoma ponosne na svoje sposobnosti da prevladaju poteškoće držeći se svojih neovisnosti i jedinstvenih kultura, kultura koje su zadržane čak i tokom perioda kolonizacije i potčinjavanja, uprkos ogromnim naporima osvajača i kolonijalnih upravitelja.

Piše: Anita Barjaktarević

Historija i domet Rimskog carstva i hrišćanstva jedna je od najslavnijih, a opet najviše zaboravljenih epoha u trećem svijetu. Milioni dolara troše se svake godine na vjerska hodočašća u mjestima koja se spominju u Bibliji. Novac se troši na avionske karte, ture, hotele, suvenire, s tim da se većina tih putovanja kreće prema veoma malo destinacija. Rim i Jeruzalem prednjače u tim razgledanjima, s Grčkom koja ih prati u stopu. 

Više od sedamdeset ranohrišćanskih crkvi

Balkan sa svojom dugom historijom i svojim mjestom u središtu Rimskog carstva, prepoznatljivom lozom balkanskih rimskih careva, bojnim poljima i legitimnom pretenzijom na značajan dio hrišćanske historije, trebao bi biti pri vrhu liste historijskih mjesta koja se moraju posjetiti.

Ostaci najstarijih crkvi hrišćanske tradicije otprilike su tri stotine godina mlađi od same hrišćanske religije. Ilegalni sve do Dioklecijanovih progona od 303. do 313. godine, ostaci nekih od najstarijih crkvi na svijetu razasuti su po cijeloj Bosni i Hercegovini. Često zanemareni pored veličanstvenosti crkvi sagrađenih nakon 900-ih, te prekrasnih historijskih džamija s jedinstvenim balkanskim karakteristikama, ostaci više od sedamdeset ranohrišćanskih crkvi otkriveni su samo u Bosni i Hercegovini. Ove crkve su obično građene između 300-ih i 600-ih godina, a zatim su sravnjene sa zemljom u napadima Huna, Avara i tokom naseljavanja Slovena. Zaboravljene više od hiljadu godina, njihove bogate historije čekale su da budu ponovno otkrivene.

Jedan od lijepih primjera takve crkve je lokalitet Gradac, nedaleko od Gruda u Hercegovini. Rijedak primjer dvostruke bazilike, ova crkva sagrađena je početkom 400-ih i uništena oko dvjesto godina kasnije. Ponovo je otkrivena tek 1968. Kao i kod mnogih crkvi kroz historiju, područje oko crkve koristilo se kao groblje – upotreba groblja nastavila se i nakon što je crkva uništena. Ovo groblje u Hercegovini koristi se više od 1500 godina, a nadgrobni spomenici na tom području odražavaju ovaj dugi historijski tok. Evolucija grobnih spomenika odmah postaje očita, čak i ljudima koji nisu historičari.

Još dvije stvari čine važnim ostatke ove ranohrišćanske crkve za historiju. Ona se nalazila blizu trase rimske vojne ceste. Na tom području se nalaze i druge, ne tako dobro očuvane crkve iz antike. Duž rimskih puteva hodao je sveti Pavle propovijedajući. Iako ne postoje čvrsti dokazi koliko je sveti Pavle tačno prodro u Iliriju, iz Biblije znamo da je posjetio Iliriju: “… u snazi znakova i čudesa, u snazi Božijeg Duha, tako od Jeruzalema, i daleko sve do Ilirika, u potpunosti sam propovijedao …” Da je Pavle zaista uspio ući u današnju Bosnu i Hercegovinu, hodao bi tim rimskim putem čiji se ostaci i dalje mogu vidjeti na više lokacija. S obzirom na druge legende povezane sa svetim Pavlom, poput one koja je njegov legendarni brodolom smjestila na hrvatski otok Mljet, a ne na Maltu, ne može se odbaciti mogućnost njegovog putovanja kroz rimsku Hercegovinu.

Sveti Jeronim

Druga važna stavka za crkvu u Gradcu je blizina jednog od mjesta povezanih s rođenjem sveca koji je veći dio Biblije preveo na latinski, svetog Jeronima od Stridona. Sveti Jeronim, rođen negdje u 340-ima, nije odgovoran samo za veći dio biblijskog prijevoda, već je i autor ogromne biblioteke tumačenja o hrišćanskim učenjima i historijskim figurama koje su došle tri stotine godina prije njegovog rođenja. Ne zna se sa sigurnošću precizno mjesto njegovog rođenja, ali i Šujica i Grahovo su na listi mogućnosti. Drevna gradačka crkva nije daleko od Šujice i potpuno je moguće da je Jeronim, čiji su roditelji bili hrišćani, također putovao u Rim putem kojm je Pavle možda išao i znao za kongregaciju koja će graditi crkvu u Gradcu.

Sveti Jeronim pruža još jednu važnu vezu s prošlošću Balkana. Poznato je da je bio poliglot, jer je preveo veći dio Biblije s grčkog na latinski, no Jeronim je iza sebe ostavio i citate o svom maternjem jeziku, napisavši u jednom pismu da ljudi u ruralnim područjima odakle dolazi još uvijek govore ilirskim jezikom. Ovo je važan trag koji može dati još više informacija o vremenskoj traci asimilacije ilirskog jezika i kulture u rimskom, a kasnije i u slovenskom svijetu. 

Važno središte rastućeg hrišćanskog svijeta

Širom Bosne i Hercegovine pronađeno je obilje rimskih i ranohrišćanskih artefakata, te su uloženi napori da se oni sačuvaju. Posebno se ističu kolekcije u muzeju u Visokom i muzeju pri Franjevačkom samostanu u Jajcu. Oba muzeja su skupila širok spektar dobro izloženih artefakata, te imaju docente obrazovane za taj period historije Balkana koji su željni da svoje znanje podijele s posjetiocima.

Za mnogo stvari tokom rimske ere na Balkanu mora se izvoditi zaključak, jer su direktni dokazi uništeni kada su invazije na Balkan započele 500-ih godina. U jednom značajnijem slučaju, ruševine rimske vile rustice u Višićima bile su zakopane ispod ostataka slavenskog naselja. Ono što je ostalo je riznica historije iz vremena kada je Balkan bio važno središte rastućeg hrišćanskog svijeta. Između ostalog, balkanski car Rimljana, Konstantin Veliki, rođen u današnjem Nišu, učinio je hrišćanstvo zvaničnom religijom Rimskog carstva. Konstantinova odredba potakla je širenje hrišćanstva širom Evrope i svijeta, stavljajući Balkan u kontekst utjecajnog i presudnog trenutka kao i mjesta u historiji koje se često ne prepoznaje.