Evropljani su znali za kaučuk još od vremena Kristofora Kolumba. U to vrijeme, neko je primjetio da brazilski Indijanci u džunglama Amazonije vade bjelu smjesu iz kore drveta i koriste je za izradu obuće, kako bi od vode zaštitili stopala.
Foto- erickapps – pixabay
Ipak, kaučuk („indijanska guma”) u Evropu je stigao sa Francuzem Charles Marie de la Condamine-om, i prozvan „lateks”, po španskoj rječi „late” (mlijeko), jer je materija koja je curila iz zasječene kore drveta “Hevea brasiliensis” bila tečna i bijela kao mlijeko. Kada bi se tečnost vremenom zgusnula, poprimila bi elastičnost gume. Nešto kasnije, shvativši da kaučuk između ostalog briše i trag olovke, doktor Joseph Priestley (koji je otkrio hemijski element kiseonik), daće mu novi naziv – guma.
Vrhuncem upotrebe kaučuka smatra se sredina XIX veka, kada je Charles Goodyear (zvuči poznato?), osmislio novi način obrade. Procesom vulkanizacije, kaučuk je prestao da se lijepi prilikom zagrijavanja i lomi prilikom hlađenja. Uskoro, guma od kaučuka postala je sastavni dio proizvodnje guma za bicikle, odjeće otporne na vlagu, parnih mašina, i na kraju – u automobilskoj industriji. Iako je slična vrsta drveća rasla i u drugim krajevima svijeta, ona u Brazilu pokazala se kao najkvalitetnija. I tako je sve počelo…
Do sredine XIX vijeka samo mjesto u srcu amazonske džungle, na istoimenoj rijeci, gradić Manaus (koji su u XVII vjeku osnovali portugalski kolonijalisti), uskoro je postao epicentar ekonomskih zbivanja ne samo u Brazilu, već i ostatku svijeta. Stotine preduzimača i trgovaca iz najbogatijih evropskih zemalja pohrlilo je u džunglu – mjesto 1000 kilometara udaljeno od obala Atlantika, u potrazi za zaradom.
Za samo par godina, svaki dvadeseti stanovnik Manausa bio je pridošlica iz Evrope. Bankari, trgovci, inženjeri iz Portugala, Engleske, Francuske, Njemačke…, eksploatacijom kaučuka podigli su mu cjenu do neslućenih visina. Izvoz je neprekidno rastao, pa su Brazilci uveli takse na kaučuk u vrednosti od 25 % od zarade. Ipak, ovaj uspon imao je i svoju lošu stranu – na vrhuncu eksploatacije, hiljade lokalnih Indijanaca u teškim uslovima bilo je primorano da radi na sječenju kaučukovca. Mnogi su umrli od iscrpljenosti.
Zbog neočekivanog priliva ogromne količine svježeg novca, vojni inžinjer, tadašnji gradonačelnik Manausa – Eduardo Gonçalves Ribeiro, za samo par godina pretvorio je Manaus u jedan od najbogatijih gradova na svjetu! Do kraja 90-tih godina XIX veka, gradić u sred amazonske džungle dobio je bulevare široke oko 150 metara, trolejbuse na struju, gasovod, kanalizaciju i vodovod, i bio jedan od prvih gradova na svjetu sa električnim, uličnim osvetljenjem – mnogo prije većine gradova Evrope! Osim ovog, u Manausu su uređeni parkovi sa tropskim rastinjem, drvoredima manga, upriličeni ulični koncerti, a za sumu od tada nevjerovatnih 10 miliona dolara, 1897. sagrađena je veleljepna zgrada opere, po uzoru na italijanske – barokna „Teatro Amazonas”.
U operi koja je sazidana od materijala uveženih iz Evrope (kovano gvožđe iz Škotske, pločice iz Alzasa – Francuske, mermer i kristalni lusteri iz Italije, itd), u to vrijeme gostovale su neke od najvećih zvjezda Evrope. Kažu da je tadašnji manauški industrijalac – tajkun čelika, Andrew Carnegie navodno izjavio: „Trebalo je da izaberem kaučuk!”.
Ipak, najglamuroznije i najdekadentnije od svih živjeli su vlasnici plantaža kaučuka – takozvani „baroni kaučuka”. Osim što je većina njih postala vlasnicima veleljepnih palata i livrejisanih sluga, ergele konja i brodova, a njihove žene posjećujući operu svake nedelje menjale krznene kapute, priča se da su bili toliko bahati da su cigare koje su pušili, palili isključivo papirnim novčanicama od deset i više funti! Hranu za svoje trpeze naručivali su iz raznih djelova Evrope, a svoje bijele košulje na pranje i štirkanje slali ni manje, ni više preko okeana – u Pariz! Roba je stizala rijekom – parobrodima kroz Amazoniju, a trgovina sa ostatkom Brazila maltene je skroz zamrla. Kome treba bilo šta iz Rio de Žaneira, kad ti isto može da stigne iz Pariza!? U to vrijeme rodila se i ideja o tome da Manaus postane prijestolnica Brazila.
Količina bogatstva koja je iznenada preplavila Manaus, mogla bi se opisati i konstatacijom jednog evropskog trgovca dijamantima koji je rekao da je u toku tog perioda, samo u gradiću Manausu prodato više dijamanta nego u čitavom ostatku svjeta! Nije čudo što je već pomenuti gradonačelnik Manausa u to vrijeme dao pompeznu izjavu sličnu onoj iz I vjeka naše ere, prvog rimskog cara Oktavijana Avgusta: „Manaus sam od sela pretvorio u modernu metropolu”.
Svi su mislili da će iznenadni raj trajati vječno. Niko nije ni sanjao da će 1876. jedan Englez, iz Brazila izneti 70 hiljada sjemenja kaučuka, odnijeti u Evropu i zasaditi ih u botaničkoj bašti u Engleskoj. Poslije samo par nedelja, počelo je da niče preko 2000 stabala ove biljke, koje su kasnije zasađene i u tadašnjim tropskim kolonijama britanske krune (Sri Lanka, Malezija, Indija, itd).
Tako je okončan san Manausa kao monopoliste nad kaučukom – „gumena groznica” je završena, a mnogi bogataši naglo su osiromašili. Par godina kasnije, stranci su se vratili kući u Evropu, Opera i dokovi za velike brodove zatvoreni, a Manaus je ponovo postao uspavani gradić u srcu brazilske Amazonije. Grad je ostao bez priliva novca, pa su čak generatori struje za ulično osvjetljenje morali da budu ugašeni – Manaus je zapao u mrak, sve do sredine XX vjeka.
Bilo je pokušaja da se plantaže ponovo osposobe i posao obnovi, ali bez uspjeha – do 1922. godine, 93 % kaučuka u Evropu je već stizalo sa plantaža Azije. Iako je Manaus danas živ i prosperitetan grad u Amazoniji, sa oko 2 miliona stanovnika, restoranima i kafeima, operom koja ponovo radi i centar ekološkog turizma Brazila, više nikada nije uspio da povrati svoj stari sjaj.
Ivana Dukčević, Furaj.ba
