Jugoslavija je bila zemlja raznolikosti, u svakom smislu te riječi. Mnogi narodi i narodnosti živjeli su u šest republika i dvije autonomne pokrajine, okupljeni oko onog što se smatralo glavnom vrijednošću tadašnjeg komunističko-socijalističkog sistema, a to je ideja bratstva i jedinstva.
To je bila jedina ideologija koja je mogla na okupu držati toliko različitih kultura, tradicija, religija, pa čak i jezika. Razloge za nastanak i postojanje takve zemlje najlakše možemo pojmiti i shvatiti ako razumijemo njenu historiju, o kojoj i danas “najglasnije“ i najupečatljivije svjedoče brojni arhitektonski “spomenici“, koji nas poput vremeplova nose u različite periode historije, pričajući priče o kraljevima, vezirima, banovima, carevima i jednom Maršalu. Krenite sa nama, predvođeni Anitom Barjaktarević, koordinatoricom putovanja kompanije Red Africa Travel, na putovanje u “Malu Jugoslaviju“, koja će svojim krajolicima i građevinskim dostignućima najslikovitije dočarati jugoslovensku arhitekturu kroz vijekove. Riječ je, naravno, o Bosni i Hercegovini – zemlji u kojoj su vojevane sve značajne bitke II svjetskog rata, u kojoj su zastupljeni svi narodi i narodnosti Jugoslavije, u kojoj je, konačno, Jugoslavija i stvorena i koju nije mimoišao nijedan osvajač. Zbog svega toga, čitava BiH je živi spomenik i destinacija koja će najbolje posvjedočiti o historijskoj, geografskoj i arhitektonskoj specifičnosti ne samo Jugoslavije nego i cijelog balkanskog poluostrva.
S bilo koje strane da uđete u BiH, odmah ćete, na brdima uz gradove, primijetiti srednjovjekovne tvrđave. Mnoge od njih su vrlo dobro očuvane i pričaju priče o bosanskim kraljevima i kraljicama. I ne samo o njima, nego i o pašama i vezirima, koji su ih koristili tokom pola milenijuma otomanske vladavine. Petsto godina je najmoćnijoj imperiji tog vremena, naravno, bilo sasvim dovoljno da čitavu BiH ukrasi džamijama, hamamima, tekijama, kućama, utvrdama i svim drugim primjerima svoje bogate arhitektonske tradicije, te da na ove prostore donese duh orijenta, koji se stotinama godina, uključujući i današnje vrijeme, miješa i isprepliće sa kulturom zapada, čineći BiH potpuno jedinstvenom evropskom zemljom.
Mnogo manje vremena trebalo je jednoj drugoj evropskoj sili da u Bosni ostavi neizbrisive tragove svoje bogate arhitektonske tradicije. Riječ je, naravno, o Austrougarskoj, koja je za manje od 40 godina izgradila brojne zgrade – škole, biblioteke, pozorišta… – te puteve, željezničke i tramvajske pruge i još mnogo toga. Jednostavno rečeno, kompletnu infrastrukturu, koju BiH i danas uveliko koristi. Uslijedio je Prvi svjetski rat koji je započeo u sred Sarajeva, atentatom na austrougarskog prjestolonasljednika Franca Ferdinanda. Ironijom sudbine, ovo ubistvo se dogodilo u neposrednoj blizini Vijećnice, najblistavijeg primjerka austrougarske arhitekture. Zatim nastupa period između dva rata, pa novi rat, pa novi period između dva rata, pa novi rat… Iz prvih godina Titove Jugoslavije, najvrjedniji pomena su spomenici i memorijalni centri posvećeni žrtvama drugog svjetskog rata. Jedan od najznačajnijih se i danas dostojanstveno izdiže iznad Doline heroja na Tjentištu, podsjećajući na partizane koji su pali u bitci na Sutjesci. Ovaj spomenik je najbolji reprezent unikatne ljepote socijalističke arhitekture i umjetnosti uopšte.
Uz revolucionarne pjesme i romantičnu ideju bratstva i jedinstva, gradila se država. Nicale su fabrike, zgrade i neboderi, ali i bunkeri, Titove vile i atomska skloništa. Za arhitekturu ovog perioda moglo bi se prije reći da je bila pragmatična, nego da je bila lijepa. Međutim, u “sivilu“ socijalističke gradnje, koja je i sama bila u funkciji ideologije jednakosti svega i svakoga, istančano oko je moglo prepoznati posebnu ljepotu, kvalitet i dostojanstvo. Ko želi da doživi zlatno doba jugoslovenske arhitekture u svoj njegovoj punoći, neka se spremi za avanturu i krene na put u samo srce Bosne. Tamo ga, nesvjesna svog ogromnog turističkog potencijala, čeka Zenica, planski građena po svim načelima modernističkog utopijskog grada. Od željezare do čuvene “lamele“, koja je svojevremeno bila najviša zgrada na Balkanu, arhitektura ovog grada je najbolja ilustracija ambicioznog uspona i strmoglavog pada jednog društvenog sistema. Plan izgradnje ovog nepravedno zanemarenog grada i danas je predmet fascinacije brojnih eksperata, te značajna tema na katedrama arhitekture širom svijeta, od Sarajeva do Stuttgarta.
“U BiH me zadivljuju mnoge stvari, od nevjerovatnih prirodnih bogatstava do arhitektonske šarolikosti. Međutim, posebno je fascinantno to što u ‘introvertnim’ socijalističkim zgradama žive i rade toliko otvoreni, gostoprimljivi i ekstrovertni ljudi, srdačni i nasmijani uprkos svoj težini svoje historije. To na mene ostavlja snažan utisak, čak više i od vrandučke srednjovjekovne tvrđave, Doline heroja na Tjentištu, Paržikove Likovne akademije, mostarskog Starog mosta, ‘socijalističke džamije’ u Visokom, Titovog bunkera u Konjicu, Ajfelovog mosta u Sarajevu i svih drugih bosanskohercegovačkih arhitektonskih bisera”, istakla je Barjaktarević, koordinatorica putovanja kompanije Red Africa Travel.
Sva raznolikost i često neujednačenost jugoslovenske arhitekture najjasnije je vidljiva upravo u BiH, a svjedoči o burnoj prošlosti i neprestanim društveno-političkim previranjima i promjenama, koji karakterišu čitavo balkansko poluostrvo. Bogatu arhitekturu prošlosti Jugoslavije neprekidno nasljeđuju nove “imperije“ i politički sistemi, a najrecentniji primjer toga jeste činjenica da se u Kasarni druga Tita u Sarajevu danas nalazi američka ambasada. Sistemi se mijenjaju, ali izgleda ne i tri glavna pravila svakog “poslovanja“: lokacija, lokacija i lokacija. Tako je u srcu Evrope, srcolika država sa srcem u svom imenu (Bosna i Hercegovina) dom ljudima koji lokaciju nasljeđuju, ali nastavljaju da je oplemenjuju, čini se, u najvećoj mjeri vođeni otkucajima svog srca, gradeći impresivna zdanja koja će, bez obzira na sistem uvijek njegovati jedno, samo njima specifično bratstvo i jedinstvo. Drugim riječima, da je Bosna žena, pozdravljali biste je sa „Bella ciao“.
