Od prethistorije do turskog osvajanja
Kad su u pitanju stari gradovi, među koje spada i Sarajevo, treba razlikovati pojam postanka i tradicionalnog datuma njihovih osnivanja.
Piše: prof. dr. Enver Imamović
Stari Rim je, na primjer, po predanju osnovan 753. godine st. e. i taj datum je zvanično slavljen mada su i sami Rimljani znali da je postojao i prije tog datuma. Isti je slučaj s Londonom koji je osnovan 43. godine. n. e, Keln 50, Carigrad 330, Sarajevo 1462. godine itd. Svi su oni, međutim, postojali i ranije, u nekim slučajevima čak hiljadama godina. To se odnosi i na Sarajevo, jer je arheološki dokazano da njegovi korijeni vuku iz daleke prethistorije. Djelatnost Isa-bega Ishakovića, čije se ime veže za njegovo osnivanje, predstavlja tek jednu epizodu u dugoj historiji tog grada. Iskopavanja su dokazala da su do tada na mjestu današnjeg Sarajeva postojala i nestajala naselja kroz tri epohe: u prethistoriji, antici i srednjem vijeku. U nekoj od tih epoha smijenilo ih se čak nekoliko.
Ipak, godina 1462. s pravom se označava kao datum njegovog osnivanja jer su tada udareni temelji jednog sasvim novog grada, s novim imenom, novim sadržajima i potpuno drugom fizionomijom. Ono što je u tome posebno važno, jeste da između tog, Isa-begovog Sarajeva i današnjeg, nema hijatusa, to jest prekida, jer njegov razvoj teče u kontinuitutu sve do danas. Zato se Isa-beg Ishaković s pravorn uzima kao njegov osnivač, a godina 1462. kao tradicionalni datum njegovog osnivanja.
Daleki počeci
Pronađeni arheološki materijal sa šireg gradskog područja pokazuje da se ovdje čovjek prvi put naselio još u epohi mlađeg kamenog doba, a to je bilo prije 5000 godina. U to doba
ljudi su bili skromni ratari i lovci pa im je za tu djelatnost mnogo više pružalo plodno Sarajevsko polje. U Butmiru su iskopani ostaci naselja od stotinjak kuća, koje su bile dopola ukupane u zemlju, napravljene od šiblja, a potom obljepljene ilovačom. U njima su nađeni razni predmeti svakodnevne upotrebe kao što su: kamene sjekire, kremeni noževi, vršci kopalja i strijela, igle i šila od kosti, zatim raznovrsno zemljano posuđe, glinene figurice i dr.
Ostaci ugljenisanog žita pokazuju da su ovi prastanovnici gajili pšenicu, jećam i leću, a od domaćih životinja ovcu, kozu, goveće i svinju. Po obroncima Igmana i Trebevića lovili su divljač, a u rijeci Željeznici i Miljacki ribu. Po svemu, idealni uvjeti za život ondašnjih ljudi na području današnjeg Sarajeva.
Krajem III i početkom II milenija uslijedili su događaji u kojima je butmirsko naselje bilo uništeno. To je doba velikih migracija koje su zahvatile širi euroazijski prostor, što je bilo povezano s pronalaskom metala i novim načininom ratovanja. To se odrazilo i na današnje bosanskohercegovačko područje. Nosioci tih promjena su u svom naletu došli i u sarajevski kraj, kojom prilikom su uništili mirne starosjedioce koji se zavojevačima nisu mogli suprotstaviti kamenim oružjem jer su ovi imali metalno i bili su brojniji, imali su pripitomljene konje, koje neolitičari nisu poznavali, a k tome, zavojevači su bili ratničkog duha.
Ovi događaji su za historiju Sarajeva važni jer se nakon toga, kad se vremenom situacija smirila, težište naseljavanja sa Sarajevskog polja prenosi bliže jezgri današnjeg grada. S obzirom da su se sada, u bronzano doba, a to je početak II milenija st. e, novodošli stanovnici pretežno bavili lovom i stočarstvom, svoja naselja su podizali na uzvisinama s kojih se moglo lakše braniti i bolje kontrolirati okolica. Takvih uzvisina je mnogo na padinama Trebevića pa su osnovana naselja na današnjem Soukbunaru, Zlatištu i Debelom Brdu. Sva su imala dominantan položaj nad dolinom Miljacke, a prema istoku i sjeveru imali su otvoren vidik.
Najveće naselje iz ovog doba nalazilo se na Debelom Brdu, iznad današnje Ljubljanske ulice. Tu su iskopani brojni predmeti svakodnevne upotrebe: oruđe, oružje, nakit, keramika i dr. Prema tipologiji keramike može se zaključiti da su ti stanovnici došli sa sjevera, iz pravca današnje Slavonije. Nakon nekog vremena smijenili su ih nosioci tzv. panonske kulture. Bili izvrsni poznavaoci tehnike lijevanja i obrade bronce, kako se to može zaključiti po nalazima kalupa za izradu oružja, oruđa i nakita.
Dolazak Ilira
Koncem II milenija st. e. ponovo dolazi do migracionih pokreta, odnosno premještanja stanovništva, koji su zahvatili i Balkanski poluotok. I ovaj put to se odrazilo na područje današnje Bosne i Hercegovine, pa tako i na sarajevski kraj. Ovo doba je za nas važno iz razloga što nam je poznato ime naroda iz tog vremena koji je naseljavao ove prostore. Bili su to Iliri, sastavljeni od brojnih srodnih plemena. Pored starih naselja na Debelom Brdu, Soukbunaru i Zlatištu, podižu se nova na uzvisinama oko Sarajeva pa tako: na Gradini iznad Bistričkog potoka, Gradini na Ravnim Bakijama (Fortici), gradini u Kokorevcu, Gradcu u dolini Koševskog potoka, zatim na Malom i Velikom Orlovcu, Obhođama i Nahorevu.
Stanovnici sarajevskog kraja u ilirsko doba (I milenij st. e.), pripadali su ratničkom plemenu Dezitijata, koje je ostalo poznato u historoji po ustanku i krvavim ratovima s Rimljanima. Ustanak je zapalio čitav Zapadni Balkan, a to je područje današnje Bosne i Hercegovine, Hrvatske, zapadne Srbije, i Crne Gore.
Život ilirskih stanovnika tekao je mirno bez većih potresa sve do sredine IV stoljeća st. e. kad su se iz zapadne Evrope pojavili ratnički Kelti koji su se sa Ilirima dugo krvili. Kako i koliko se to odrazilo na stanovnike koji su naseljavali područje današnjeg Sarajeva, ne zna jer to razdoblje nije dovoljno istraženo.
Rimsko Sarajevo
Daleko veće promjene prouzročili su ratovi koje su Iliri vodili sa Rimljanima u II stoljeću st. e, koji su trajali skoro dvije stotine godina. Završili su potpunim pokoravanjem svih ilirskih plemena i uspostavljanjem rimske vlasti na čitavom današnjem bosanskohercegovačkom prostoru, kao i u susjednim oblastima. To je bio događaj od prvorazrednog značaja za Ilire jer su ih Rimljani izveli iz prethistorije i uveli u napredno razdoblje antike, što je imalo dalekosežne kulturne, političke i ekonomske posljedice za čitavu zemlju, pa tako i za ondašnje stanovnike sarajevskog kraja.
I Rimljani su iskoristili strateški značaj Debelog Brda pa su na njemu podigli svoje utvrđenje. Imalo je zadatak da bdije nad pokorenirm mjesnim stanovništvom i da osigurava prolaz koji je preko Sarajeva vodio u pravcu Romanije i istočne Bosne. Naime, preko današnjeg Sarajeva prolazila je važna rimska komunikacija koja je od mora vodila u istočnu Bosnu i tamošnje rudnike srebra, a onda dalje za srednju Evropu. Ta komunikacija je upravo bila razlog da su Rimljani na mjestu današnjeg Sarajeva osnovali svoje naselje. U prvo vrijeme to je bila samo putna stanica, koja je kasnije prerasla u znatnije naselje.
Trasa te rimske ceste se u dobroj mjeri može pratiti u nekim današnjim sarajevskim ulicama. Uz manje devijacije istim pravcem vodi današnja Ilidžanska cesta, ulica Zmaja od Bosne, Titova i Bašeskina. Od Baščaršije magistrala se pela prema Pašinom brdu, a odatle je dalje vodila prema Mokrom, Romaniji i Drini.
S obzirom da od Baščaršije počinje uspon iza kojeg slijedi planinski teren, po rimskom sistemu cestovne organizacije, prije ulaska u takvo područje podizane su putne stanice, tzv. mansio ili mutatio, koje su sadržavale prenočište, radionice za popravak kola i kovačnicu za potkivanje konja, magacine, prometnu službu i dr. Oko takve stanice nastalo je antičko Sarajevo. Nalazilo se na području današnjeg užeg gradskoga jezgra. Imalo je sve urbane sadržaje koje je predviđao standard za rimska naselja. To su: pravilna mreža ulica (raster), vodovodna i kanalizaciona mreža, sistem centralnog grijanja, organizacija života i rada na gradski način i dr.
Ostaci naselja iz rimskog doba, čije nam ime, nažalost, nije poznato, otkriveni su u dijelu današnjeg Sarajeva koji se stere od Alipašine džamije i Higijenskog zavoda u pravcu Marindvora do Tehničke škole i Univerzitetskog kampusa. Oko Higijenskog zavoda i uz Koševski potok otkriveni su temelji zgrada, a kod Alipašine džamije ostaci keramičke peći za pećenje zemljanog posuđa. Ostaci stambene arhitekture otkriveni su i na Marindvoru, tačnije, na mjestu gdje su zgrade Skupštine, Vlade, Filozofskog fakulteta i Tehničke škole. Građevni materijal bile su opeke i crijep. Na opekama sačuvao se utisnuti tvornički žig CONSTA …, CON, i NIMIXAM (obrnuto MAXIMIN).
U ruševinama nekih zgrada otkriveni su ostaci podnog mozaika, što govori o sadržaju i izgledu tih objekata. Vrijedna pažnje je opeka iz doba kasne antike (5 – 6. stoljeće n. e.), iskopana kod Filozofskog fakulteta, na kojoj je utisnut križ. To je najstariji trag kršćanstva na području grada Sarajeva i šire okolice.
Na Marindvoru su otkriveni i rimski grobovi. Prilikom gradnje tvornice duhana na tom prostoru našlo ih se desetak, zatim oko zgrade Filozofskog fakulteta i kod Univerzitetskog kampusa. Nalazili su se uz cestu koja je dolazila sa Sarajevskog polja, odnosno rimske Ilidže. Za neke grobove je utvrđeno da su iz vremena kada na Marindvoru nije još bilo naselja, pošto su nađeni ispod temelja kasnijih rimskih zgrada.
Nedaleko od ovog dijela rimskog naselja nalazila se i ciglana čiji su ostaci otkriveni na lijevoj obali Miljacke, na tzv. Šatoriji, ispod Debelog Brda, to jest u današnjoj Ljubljanskoj ulici, nedaleko Vrbanje mosta. Podmirivala je potrebe čitavog područja današnjeg Sarajevskog polja, posebno velikog gradskog centra koji se nalazio na mjestu današnje Ilidže.
Na ostalim dijelovima današnjeg Sarajeva na rimske tragove naišlo se na Baščaršiji. Odatle potječu opeke i numizmatički primjerci. Kada je prije nekoliko godina vršena obnova Husrev-begove džamije, u raskopanom haremu ispred glavnog ulaza u džamiju naišlo se na rimske vodovodne cijevi koje idu ispod temelja džamije.
Rimski nalazi se susreću i u Švrakinom selu, Stupu i Hrasnici. Radi se o ostacima tzv. vila rustika, to jest poljoprivrednim imanjima. U ruševinama na Stupu iskopane su poljoprivredne alatke, razna oruđa, kovački pribor, komadi željezne sirovine i dr, sve što je bilo potrebno jednom poljoprivrednom imanju. Rimski ostaci koji su otkriveni na području jezgre današnjeg Sarajeva nisu nikada temeljito istraženi. Ono što o tome znamo uglavnom se temelji na slučajnim nalazima na koje se nailazilo tokom gradnje suvremenih objekata. Ipak, povezivanjem tačaka tih nalaza, te na osnovi analize do sada otkrivenog materijala, može se konstatirati da se jezgro rimskog naselja steralo od Velikog parka i Higijenskog zavoda do Tehničke škole i Univerzitetskog kampusa, zatim od Skenderije do parka iza Druge gimnazije.
Raspored rimskih nalaza uglavnom prati dvije suvremene gradske arterije: Titovu i Ali-pašinu ulicu s produžetkom ulice Hamze Hume prema Skenderiji. Ove rimske ulice predstavljaju urbani raster, to jest uličnu mrežu antičkog Sarajeva. Ilidžanska cesta s Titovom ulicom predstavlja cardus, a ulica Ali-pašina s produžetkorn prema Skenderiji, decumanus. To su u svakom rimskom gradu bile dvije glavne gradske ulice koje se sijeku pod pravim kutom i gdje se po pravilu nalazio trg (forum). U Sarajevu su se križale na današnjoj raskrsnici ispred Higijenskog zavoda i Ali-pašine džamije.
Kontinuitet tih rimskih komunikacija održao sve do danas. U srednjem vijeku je Ilidžanskom cestom vodio glavni bosanski drum, a uz Koševski potok drum drugog reda koji je i u rimsko doba preko Vogošće povezivao ovo naselje s dolinom Bosne. Isa-begova vakufnama iz 1462. godine u ovom dijelu grada spominje lokalitete Nisputnicu i Međuputnicu. što potvrđuje da su se i u srednjem vijeku koristile rimske trase, koje su pretvorene u drumove, a i tursko doba opet u ulice, kakav je i danas slučaj.
Prošlost Sarajeva rimskog doba najuže je povezana sa Sarajevskim poljem. Njegova plodnost, obilje pitkih i ljekovitih izvora i stjecište puteva iz raznih pravaca, bili su razlog da tu Rimljani podignu veće naselje, na mjestu današnje Ilidže, koje je postalo upravno srediste šireg okružja. Još veći značaj steklo je kao banjsko lječilište. Reputacija njegovih sumpornih izvora bila je poznata i izvan provincije.
Srednjovjekovno Sarajevo
Život na ovim prostorima mirno je tekao stotinama godina. Stanje se počelo mijenjati od 4. stoljeća n. e, kada su barbarska plemena počela ugrožavati rimske granice, što se odrazilo i na ovaj dio Bosne. Ipak, prava katastrofa je uslijedila nešto kasnije kad su bujice tih plemena preplavile čitav Balkan pa tako i današnju Bosnu i Hercegovinu. Na svom putu su sve rušili i palili. Na koncu su se pojavili Avari sa Slavenima, tokom čije najezde su pod konac 6. i početkom 7. stoljeća konačno nestala sva rimska naselja na području današnje Bosne i Hercegovine. Na taj način je stradalo i naselje koje se nalazilo na mjestu današnjeg Sarajeva kao i ono u Ilidži, i brojna druga po Bosni.
Kada se nakon nekog vremena situacija smirila, preživjeli starosjedioci su s novodošlim slavenskim doseljenicima sagradili kućerke pokrivene slamom i daskama na zgarištu i ruševinama nekadašnjeg rimskog grada. Ondje gdje su nekada stajale vile s trijemovima, prostorije ukrašene zidnim slikama, podnim mozaicima, zgrade zagrijavane sistemom centralnog grijanja ispod poda, naselje koje je imalo vodovodnu i kanalizacionu mrežu itd, tu su slavenski doseljenici počeli graditi kolibe od pruća i brvna, oko kojih su se nizali torovi i štale.
Iz dokumenata se zna da se to, srednjovjekovnom Sarajevo zvalo Vrhbosna, odnosno Vrbosanje. Djelimično se nalazilo na mjestu gdje je do tada bilo rimsko naselje, a to je prostor izmedu Koševskog potoka i potoka Sušica koji teče iza Zemaljskog muzeja. Ovo doznajemo iz Isa-begove vakufname, u kojoj se navodi da se tu nalazi Atik Varoš (Stara Varoš). Najstariji popis Bosanskog sandžaka iz 1468. godine tu spominje Eski Trgovište (Staro Trgovište), što se, ustvari, odnosi na naprijed spomenutu varoš Vrhbosnu, odnosno Vrhbosanje. Prvi gradski popis iz turskog doba tu spominje mahalu Šejha Magribija, čija je džamija opstala sve do danas.
Takav je bio početak srednjovjekvnog naselja na mjestu današnjeg Sarajeva, koje ni po čemu nije ličilo na ono iz rimskog doba, a ni na ono koje će 850 godina kasnije izrasti novo, koje je podigao Isa-beg Ishaković. Turci nisu rušili ni palili pa je naselje koje su ovdje zatekli nastavilo život, ali postepeno i nestajalo, utapajući se u nove monumentalne gradnje i sadržaje koji su došli s novim gospodarem.
Rimsko naselje i ovo srednjovjekovno, kao i ono koje je kasnije sagradio Isa-beg Ishaklović, nisu imala ništa zajedničko s onim iz srednjeg vijeka, osim što su se nalazila na istoj lokaciji. Ona su pripadala dvama potpuno različitim svjetovima i epohama. Trebalo je proći više od 800 godina godina da veliki državnik i neimar Isa-beg Ishaković udari temelje naselja potpuno nove fizionomije i sadržaja koji su po svemu odgovarali onima iz rimskog doba, pa čak i po nečemu bili su iznad njega. Takvi usponi i padovi kroz epohe, karakteristika su svih starih gradova, pa tako i Sarajeva.
