Vladimir Prelog – kralj hemije iz Sarajeva

Dvanaestog decembra 1975. godine u švedskom gradu Stockholmu uručena je Nobelova nagrada iz hemije Sarajliji Vladimiru Prelogu za istraživanje organskih molekula i reakcija u stereohemiji koju je podijelio sa John Cornforthom, naučnikom koji se bavio stereohemijom enzimskih reakcija.

Bio je to još jedan veliki dan u bivšoj SFRJ, Bosni i Hercegovini i Sarajevu. Druga je to Nobelova nagrada koja je stigla u BiH, nakon Andrićeve, jedine dvije koje je dobio neko sa prostora Balkana za svoj rad.

Naročito je bilo ponosno njegovo rodno Sarajevo, grad u kojem je Prelog rođen pod austrougarskom okupacijom 23. jula 1906. godine. U Sarajevu je pohađao osnovnu školu, te ga je napustio sa devet godina, nakon razvoda roditelja 1915. kada se s ocem seli u Hrvatsku. Njegov otac bio je profesor u sarajevskoj Prvoj gimnaziji, najstarijoj srednjoj školi u BiH koja je iznjedrila još jednog Nobelovca – Ivu Andrića.

Osnovnu školu je završio u Zagrebu, kao i tri razreda gimnazije, nakon čega ponovo s ocem seli, ovaj put u Osijek gdje je nastavio svoje srednjoškolsko obrazovanje.

Zahvaljujući profesoru Ivanu Kuriji, tu počinje njegovo zanimanje za hemiju, pa je već u 15. godini objavio svoj prvi naučni rad koji je objavljen u njemačkom naučnom časopisu Chemicer Zeitungu. Nakon mature studij hemije je nastavio u Pragu, gdje je diplomirao 1928. godine, a zatim doktorirao 1929. pod vodstvom češkog hemičara, ali i kompozitora i teoretičara muzike Emila Votočeka. Istovremeno sarađivao je sa hemičarem Rudolfom Lukešom.

Nakon doktorata neko vrijeme je radio u laboratoriju hemijske veletrgovine G. J. Dřize, da bi se 1934. vratio u Zagreb, gdje je bio direktor Zavoda za organsku hemiju Tehničkog fakulteta. Zbog političkih previranja i situacije u Drugom svjetskom ratu, 1941. godine Prelog odlazi u Švicarsku kako bi predavao na saveznoj Tehničkoj visokoj školi u Cirihu.

Fokus njegovih istraživanja iz hemije bili su uglavnom heterociklički spojevi, alkaloidi, antibiotici, a naročito ga je zanimala stereohemija molekula, gdje ga je zaokupljao problem prostorne građe molekula. Toliko su ga zanimali oblici tetrajezgra unutar molekule da je od švicarskog umjetnika Hansa Ernija naručio crtež koji će simbolizirati hemijske spojeve. I tako je fasciniran prostornom građom molekule za stereohemiju organskih molekula 1975. godine dobio Nobelovu nagradu.

Prelog je pridonio objašnjenju strukture stereoida, kinina, strihnina i drugih alkaloida, a sintetizirao je mnoge organske spojeve. Njegovi radovi su pridonijeli razumijevanju naravi enzimatskih reakcija. Formulisao je Kan–Ingold–Prelogova pravila prioriteta, koja se koriste u organskoj hemiji za davanje naziva stereoizomerima molekula. Pravila predstavljaju niz konvencija koje se koriste primarno u organskoj hemiji za potpuno opisivanje prostornog oblika posmatranog molekula dodeljivanjem stereodeskriptora hiralnim atomima.

Preminuo je 7. januara 1998. godine u Švicarskoj gdje je i kremiran. Urna sa njegovim pepelom naknadno je položena u Zagrebu.

Bio je jedan od najvećih hemičara na ovim prostorima i jedini dobitnik Nobelove nagrade za hemiju. Danas jedna ulica u Sarajevu nosi njegovo ime. Na kući u kojoj je rođen danas stoji spomen-ploča s njegovim imenom koju je postavio HKD Napredak.